Du lịch sinh thái tại các Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam: Tiềm năng, thách thức và giải pháp

Bối cảnh

Theo Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP, 2002), du lịch sinh thái (DLST) là loại hình du lịch dựa vào thiên nhiên với các tiêu chí: (i) Là loại hình du lịch dựa vào thiên nhiên và văn hóa bản địa, thường được triển khai tại nơi thiên nhiên còn hoang sơ; (ii) Có hoạt động giáo dục môi trường và diễn giải môi trường; (iii) Có hoạt động giảm thiểu tác động đến tài nguyên và văn hóa; (iv) Có hỗ trợ cho hoạt động bảo tồn; (v) Có mang lại lợi ích cho cộng đồng địa phương. DLST có lịch sử phát triển lâu đời từ khi Vườn quốc gia YellowStone được thành lập năm 1872. Đến nay, DLST được phát triển một cách rộng rãi trên thế giới và được coi là “loại hình du lịch của tương lai” do tính ưu việt và đáp ứng được xu thế mới của du khách. Việt Nam là nước đứng thứ 16 về tính đa dạng sinh học trên thế giới và có hệ thống gồm 176 Khu bảo tồn thiên nhiên là cơ hội lớn để phát triển DLST. Dựa trên kết quả nghiên cứu của Hiệp hội Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam, các nhà khoa học, báo cáo của các tổ chức và cơ quan có liên quan, bài viết sẽ tập trung phân tích các tiềm năng, hiện trạng, thách thức và đề xuất các giải pháp để phát triển DLST tại các Vườn quốc gia (VQG) và Khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN) của Việt Nam.

Hệ thống các VQG/KBTT của Việt Nam và tiềm năng phát triển du lịch sinh thái

Ở Việt Nam các Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên nằm trong hệ thống các Khu rừng đặc dụng. Theo quy hoạch đến năm 2020 Việt Nam sẽ có 176 Khu Rừng đặc dụng trong đó có 34 VQG, 58 Khu dữ trự thiên nhiên, 14 Khu bảo tồn loài – sinh cảnh, 61 Khu bảo vệ cảnh quan bao gồm rừng bảo tồn di tích lịch sử-văn hóa; rừng tín ngưỡng; rừng bảo vệ môi trường đô thị, khu công nghiệp, khu chế xuất, khu kinh tế, khu công nghệ cao và 9 Khu rừng nghiên cứu, thực nghiệm khoa học; vườn thực vật quốc gia; rừng giống quốc gia. Hệ thống các VQG/KBTTN của Việt Nam phân bố trong cả nước tại 52/63 tỉnh thành (Phụ lục 1) với tổng diện tích (theo quy hoạch đến năm 2020) là 2.4 triệu ha để bảo vệ phần lớn các hệ sinh thái đặc thù, các loài động thực vật đặc hữu quý hiếm và các sinh cảnh quan trọng.

Theo nghiên cứu của WWF, năm 2012, hệ thống các VQG/KBTTN Việt Nam đa dạng cả về tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch nhân văn để phát triển DLST. Về tài nguyên du lịch tự nhiên, Việt Nam được đánh giá là một nước có tiềm năng lớn cho phát triển DLST vì có tính đa dạng sinh học cao, với nhiều loài động thực vật hoang dã quý hiếm và đặc hữu, nhiều hệ sinh thái đặc thù và nhiều cảnh quan đẹp. Nghiên cứu cũng chỉ ra các nhóm sản phẩm du lịch sinh thái đặc trưng của các VQG/KBTTN của Việt nam có thể phát triển như: tour xem chim (Xuân Thủy, Tràm Chim, U Minh Thượng, Mũi Cà Mau…), tour xem thú (Cát Tiên, Phong Nha Kẻ Bàng, Vân Long…); tour xem rùa đẻ, lặn xem san hô (Côn Đảo, Núi Chúa, Vịnh Nha Trang…), tour xem bướm và côn trùng (Tam Đảo, Cúc Phương) tour xem ếch nhái, lưỡng cư…, tour tham quan các loài đặc hữu quỹ hiếm: xem hoa đỗ quyên, phong lan (Bạch Mã, Cát Tiên, Hoàng Liên…), du lịch biển (Cát Bà, Bái Tử Long, Cù Lao Chàm, Côn Đảo, Phú Quốc…). Bên cạnh đó, các VQG/KBT còn có thể phát triển các sản phẩm DLST tập trung vào các hoạt động khác như: tham quan hang động ở VQG Phong Nha Kẻ Bàng, tham quan các hệ sinh thái hệ sinh thái rạn san hô, hệ sinh thái đất ngập nước, hệ sinh thái rừng ngập mặn ở VQG Xuân Thủy, U Minh Thượng, U Minh Hạ…) và các sản phẩm du lịch khác.Thêm vào đó, rất nhiều VQG/KBTTN có các đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống trong cả vùng lõi và vùng đệm với nền văn hóa đặc trưng của từng dân tộc là cơ hội phát triển các sản phẩm du lịch khám phá văn hóa bản địa như: Sa Pa (Hoàng Liên), Bản Pác Ngòi (Ba Bể), Bản Khanh (Cúc Phương), bản A Đon (Bạch Mã), xã Tà Lài và xã Đăk Lua (Cát Tiên)… Loại hình du lịch sinh thái gắn với khám phá văn hóa bản địa đang thu hút được sự chú ý của rất nhiều du khách, đặc biệt là khách quốc tế nên cần đẩy mạnh các loại sản phẩm du lịch này.

Hiện trạng phát triển DLST tại các VQG/KBTTNcủa Việt Nam

Theo Báo cáo kiểm tra hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN của Tổng cục Lâm nghiệp (2017), trong số 167 Khu rừng đặc dụng hiện có, có 61 khu đã tổ chức kinh doanh hoạt động du lịch sinh thái (bao gồm 25/34 VQG và 36/133 BTTN). Báo cáo cũng chỉ ra rằng, các VQG/KBTTN đang tổ chức hoạt động DLST theo 3 hình thức: (i) Tự tổ chức (56 khu); (ii) Liên doanh, liên kết (11 khu); và (iii) Cho thuê môi trường rừng (13 khu). Như vậy, phần lớn các VQG/KBTTN tự tổ chức kinh doanh du lịch (92%), trong đó một số khu có kết hợp với việc liên doanh, liên kết hoặc cho thuê môi trường rừng để phát triển DLST. Loại hình du lịch có liên doanh, liên kết hoặc cho thuê môi trường rừng tại các VQG/KBTTN là cần thiết để đẩy mạnh phát triển du lịch trong bối cảnh nguồn lực của các VQG/KBTTN còn hạn chế. Tuy nhiên, trước khi phê duyệt các dự án phát triển DLST theo loại hình này, cấp có thẩm quyền phải làm tốt quá trình thẩm tra và triểm tra giám sát để tránh việc lợi dụng lỗ hổng để các công ty du lịch phát triển các loại hình du lịch khác và có tác động tiêu cực tới tài nguyên thiên nhiên.

Theo Báo cáo của Vụ quản lý Rừng đặc dụng và Phòng hộ (2017), các VQG/KBTTN năm 2016 đã đón tiếp trên 2 triệu lượt khách, tăng 178% so với năm 2015 (1.154 nghìn lượt khách). Tổng doanh thu từ hoạt động du lịch của các VQG/KBTTN đạt trên 114 tỷ đồng, tăng 48% so với năm 2015 (77,3 tỷ đồng). Cũng theo thống kê của Vụ quản lý Rừng đặc dụng và Phòng hộ (2017), các VQG/KBTTN đã nộp ngân sách nhà nước 32 tỷ đồng và trích cho hoạt động bảo tồn thiên nhiên 9 tỷ đồng từ doanh thu du lịch. Số liệu trên cho thấy, số lượng khu khách và doanh thu từ hoạt động DLST của các VQG/KBTTN có sự tăng trưởng đột biến và sẽ ngày càng tăng trong tương lai. Tuy các khoản nộp ngân sách và bổ sung nguồn kinh phí cho hoạt động bảo tồn còn khiêm tốn từ hoạt động du lịch, nhưng những đóng góp từ hoạt động DLST tới công tác bảo tồn của các VQG/KBTTN là hết sức quan trọng và không thể quy ra tiền như hoạt động giáo dục và diễn giải môi trường nâng cao nhận thức cho du khách và người dân địa phương và góp phần giải quyết công văn việc làm cho người dân.

Những tồn tại và khó khăn

Tuy hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN có xu hướng phát triển và kết quả đáng khích lệ, nhưng sự phát triển du lịch của các VQG/KBTTN còn tồn tại những hạn chế. Việc phát triển du lịch một cách thiếu quy hoạch và kế hoạch rõ ràng dẫn đến những ảnh hưởng tiêu cực đến tài nguyên thiên nhiên, văn hóa bản địa cũng như hiệu quả kinh doanh của hoạt động du lịch của các VQG/KBTTN. Theo Báo cáo kiểm tra hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN của (Tổng cục Lâm nghiệp, 2017), có 56/61 VQG/KBTTN tổ chức kinh doanh hoạt động DLST khi chưa có Đề án phát triển DLST và 60/61 khu chưa có dự án đầu tư được cấp có thẩm quyền phê duyệt theo quy định của pháp luật. Sự phát triển du lịch thiếu quy hoạch một phần dẫn đến những hệ quả tiêu cực như chưa giảm thiểu các tác động đến tài nguyên và môi trường, chất lượng dịch vụ chưa cao và còn thiếu các sản phẩm du lịch sinh thái đích thực. Mặt khác, nghiên cứu của WWF, 2012 đánh giá rằng các sản phẩm DLST của các VQG/KBTTN chưa được phát triển tương xứng tới tiềm năng hiện có. Các sản phẩm DLST còn nghèo nàn, chưa đáp ứng được nhu cầu đa dạng của du khách nên còn thiếu sự thu hút với du khách. Ngoài ra, hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN còn có những hạn chế khác như: cơ sở hạ tầng (nhà nghỉ, đường xá và dịch vụ) còn đơn sơ nên chưa đáp ứng được nhu cầu của khách du lịch, chất lượng phục vụ còn chưa chuyên nghiệp, lợi ích mang lại cho người dân địa phương còn hạn chế… Những tồn tại trên không những ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN mà còn tác động xấu đến tài nguyên thiên nhiên, tương lai phát triển DLST của đất nước.

Có nhiều nguyên nhân dẫn tới những tồn tại và hạn chế của hoạt động DLST của các VQG/KBTTN của Việt Nam trong đó nguyên nhân đầu tiên có thể kể tới là thiếu cơ chế chính sách và hướng dẫn để làm cơ sở triển khai hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN. Trong các văn bản pháp luật có liên quan đã có một số điều quy định về hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu các quy định cụ thể và hướng dẫn chi tiết cụ thể để triển khai như các quy định về cơ chế kết hợp kinh doanh du lịch, cho thuê môi trường rừng khi kết hợp với các công ty để triển khai du lịch, quy định về tài chính, các hướng dẫn về thu hút cộng đồng tham gia và các tiêu chí đánh giá loại hình DLST. Việc thiếu các quy định và hướng dẫn chi tiết không những làm cho các VQG/KBTTN lúng túng trong công tác triển khai mà còn là lỗ hổng để các công ty du lịch phát triển loại hình du lịch phổ thông tại các VQG/KBTTN lấy danh nghĩa là du lịch sinh thái. Tại Hội thảo thúc đẩy hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN của Việt Nam do Hiệp hội các Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam tổ chức (2011), các VQG/KBTTN đều đánh giá cao tiềm năng phát triển DLST và coi đó là nguồn thu bền vững cho các hoạt động của các VQG/KBTTN trong tương lai. Tuy nhiên, nguồn vốn đầu tư của nhà nước và các nguồn tài trợ các cho các hoạt động của các VQG/KBTT nói chung và cho hoạt động DLST nói riêng còn rất hạn chế dẫn tới cơ sở vật chất còn nghèo nàn, thiếu cơ sở hạ tầng cơ bản để tổ chức hoạt động DLST như phòng nghỉ, Trung tâm du khách, các tuyến đường mòn và biển diễn giải. Bên cạnh đó, các nghiên cứu của VNPPA, 2011 và Appleton, MR và nnk, 2012 đều chỉ ra rằng các nhân viên, hướng dẫn viên DLST của các VQG/KBTTN còn thiếu và yếu về chuyên môn. Nghiên cứu cho thấy 88% cán bộ VQG/KBTTN đánh giá rằng họ chưa có đủ năng lực về xây dựng kế hoạch và triển khai DLST, trong khi 73% cho rằng họ chưa có năng lực tốt về diễn giải môi trường (Appleton, MR và nnk, 2012). Việc thiếu năng lực để triển khai hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN không những khó khăn cho việc tận dụng lợi thế để phát triển DLST mà còn dẫn đến chất lượng phục vụ thiếu chuyên nghiệp, chưa cung cấp được các sản phẩm DLST đích thực để làm vừa lòng du khách. Ngoài các nguyên nhân chủ quan, còn có những nguyên nhân khách quan dẫn tới những khó khăn cho hoạt động phát triển DLST tại các VQG/KBTTN của Việt Nam như khó tiếp cận trong khi điều kiện giao thông đi lại còn khó khăn, số lượng du khách DLST đích thực còn ít…

Đề xuất và kiến nghị

Tuy các nghiên cứu gần đây đều đánh giá cao tiềm năng phát triển DLST tại các VQG/KBTTN của Việt Nam, nhưng các báo cáo đều đánh giá các VQG/KBTTN chưa phát triển hoạt động DLST tương xứng với các tiềm năng hiện có. Để phát triển hoạt động DLST cần có sự tham gia của tất cả các bên liên quan trong một thời gian dài, bằng việc triển khai đồng bộ các giải pháp. Trước hết, việc hoàn thiện các cơ chế, chính sách phát triển DLST là việc hết sức cấp bách để không những đẩy mạnh sự phát triển mà còn hạn chế các tác động tiêu cực từ các hoạt động du lịch phổ thông tại các VQG/KBTTN. Theo Ông Trần Thế Liên (2011) các cơ chế chính sách về DLST tại các VQG/KBTTN bao gồm các chính sách về định giá môi trường rừng, chính sách sử dụng nguồn thu, chính sách góp vốn liên doanh – liên kết trong hoạt động kinh doanh DLST và bộ tiêu chí đánh giá loại hình DLST đích thực. Bên cạnh đó, nhà nước cũng cần đẩy mạnh đầu tư cơ sở hạ tầng cơ bản để phục vụ cho hoạt động DLST của các VQG/KBTTN như việc xây dựng các Trung tâm du khách, nhà nghỉ sinh thái và các công trình phụ trợ khác theo hướng sinh thái. Tuy nhiên, việc phát triển cơ sở hạ tầng phải được thể hiện rõ trong Dự án và Đề án phát triển DLST cần được cấp có thẩm quyền thẩm định và phê duyệt một cách nghiêm túc nhằm giảm thiểu các tác động tiêu cực đến tài nguyên và sinh cảnh khi thi công cũng như trong quá trình vận hành. Các nghiên cứu cũng đưa ra sự cấp bách của việc nâng cao nghiệp vụ du lịch của các VQG/KBTTN để nâng cao chất lượng dịch vụ và đáp ứng nhu cầu chính đáng của các du khách. Việc đào tạo năng lực cho các cán bộ chuyên trách về du lịch có thể kết hợp bằng nhiều giải pháp khác nhau như cử đi đào tạo tập trung, đào tạo tại chỗ hoặc thông qua các chương trình tập huấn ngắn ngày (Appleton, MR và nnk, 2012). Hơn nữa, cần tăng cường sự tham gia và hưởng lợi của cộng đồng địa phương, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số, trong hoạt động DLST của các VQG/KBTTN. Để thực hiện được mục tiêu này, cần ban hành các cơ chế và hành động thiết thực nhằm khuyến khích sự tham gia và chia sẻ lợi ích trong hoạt động du lịch như làm việc cho các VQG/KBTTN hoặc trực tiếp cung cấp các dịch vụ du lịch như dịch vụ ăn nghỉ, vận chuyển, hướng dẫn và bán nông sản địa phương cho du khách. Một giải pháp hết sức quan trọng mà các VQG/KBTTN cần phải triển khai ngay để phát huy các tiềm năng sẵn có và tăng cường sự cuốn hút với du khách là phát triển các sản phẩm DLST đặc thù. Tùy theo tiềm năng và điều kiện thực tế, mỗi VQG/KBTTN cần nghiên cứu, phát triển và xây dựng các sản phẩm DLST đặc thù phù hợp như các tour xem chim, xem thú, tham quan các hệ sinh thái và cảnh quan đặc trưng, các hoạt động tình nguyện gắn với công tác bảo tồn. Đây là điểm mấu chốt để làm nổi bật hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN, tuy nhiên đến nay vẫn chưa được thực hiện tốt. Bên cạnh các hành động quan trọng nêu trên, các VQG/KBTTN của Việt Nam cũng cần tăng cường công tác quảng bá du lịch, quy hoạch phát triển du lịch cho hệ thống các VQG/KBTTN, áp dụng các công nghệ xanh và giải pháp giảm thiểu tác động của hoạt động du lịch đến tài nguyên thiên nhiên, hoàn thiện các nội quy và quy định nghiêm ngặt trong hoạt động DLST… để tiến tới hình thành các mô hình DLST đích thực tại các VQG/KBTTN của Việt Nam.

Tóm lại, tuy các VQG/KBTTN được đánh giá có tiềm năng lớn để phát triển DLST, nhưng hoạt động du lịch tại đây tuy đã có sự phát triển nhanh chóng trong thời gian vừa qua nhưng thành tựu đạt được còn rất hạn chế. Bên cạnh đó, loại hình du lịch tại VQG/KBTTN có thể nói mới chỉ dừng lại là hoạt động du lịch có định hướng DLST khi sự tham gia và hưởng lợi của người dân địa phương còn hạn chế, các tác động tiêu cực đến đa dạng sinh học trong quá trình xây dựng và vận hành chưa được xử lý triệt để, chưa có các sản phẩm DLST đặc thù. Đồng thời, hoạt động DLST tại các VQG/KBTTN còn có các hạn chế và khó khăn cần phải được khắc phục như giảm thiểu các tác động tiêu cực đến tài nguyên, thiếu cơ chế, chính sách và hướng dẫn, thiếu quy hoạch, năng lực còn hạn chế, cơ sở hạ tầng còn nghèo nàn. Để thúc đẩy việc phát triển DLST tại các VQG/KBTTN cần có sự tham gia của tất cả các bên liên quan, áp dụng đồng thời từng bước các giải pháp như hoàn thiện các cơ chế chính sách, đào tạo nâng cao năng lực, tăng cường công tác phát triển sản phẩm DLST đặc thù, đẩy mạnh hoạt động quảng bá và marketing.

Lê Văn Lanh

Bùi Xuân Trường

Hiệp hội Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam